Capa da publicação O Direito das Gentes: entre o direito natural e o direito positivo
Capa: DepositPhotos
Artigo Destaque dos editores

O Direito das Gentes: entre o direito natural e o direito positivo

Exibindo página 3 de 3
Leia nesta página:

Notas

  1. Cf. ARISTÓTELES. Ética a Nicômaco. Trad. Leonel Vallandro e Gerd Bornheim. São Paulo: Abril Cultural, 1973. Livro V, 7, p. 331.

  2. "(...) le jus gentilicium qui gouvernait les relations entre les classes supérieures et les classes inférieures au sein d’une même gente, les jus gentilitatis qui comprenait les lois en vigueur aun sein de la classe supérieure des gentils et le jus gentium qui réglait les rapports entre les différents gentes" (LAGHMANI, Slim. Histoire du droit des gens: du jus gentium impérial au jus publicum europaeum. Paris: Pedone, 2003. p. 11).

  3. "(...) gobernar las relaciones entre ‘extraños’, entre seres que no pertenecen a la misma tribu, al mismu clan, a la misma nación, a la misma cultura sino que comparten sólo una común humanidad" (VIOLA, Francesco. Derecho de Gentes Antiguo e Contemporáneo. Trad. Isabel Trujillo. Persona y Derecho, n. 41, 2004. p. 166).

  4. Cf. Ibidem, p. 170.

  5. "Neque vero hoc solum natura, id est jure gentium, sed etiam legibus populorum, quibus in singulis civitatibus respublica continetur, eodem modo constitutum est, ut non liceat sui commodi causa nocere alteri." E, adiante: "Hoc quanquam video propter depravationem consuetudinis neque more turpe haberi neque aut lege sanciri aut jure civilii, tamen natura elege sancitum est. Societas enim est (quod etsi saepe dictum est, dicendum tamen est saepius), latissime quidem quae pateat, hominum inter homines, interior eorum, qui ejusdem gentis sunt, propior eorum qui ejusdem civitatis. Itaque majores aliud jus gentium, aliud jus civile esse voluerunt. Quod civile, non idem continuo gentium; quod autem gentium, idem civile esse debet." (CICERÓN. De Officiis. Paris: Garnier, s/d. Liber III, V e XVII. A tradução utilizada foi a da Martins Fontes: CÍCERO, Marco Túlio. Dos Deveres. Trad. Angélica Chiapeta. São Paulo: Martins Fontes, 1999. p. 136 e 157).

  6. "Omnes populi, qui legibus et moribus reguntur, partim suo proprio, partim communi omnium hominum iure utuntur nam quod quisque populus ipse sibi ius constituit, id ipsius proprium civitatis est vocaturque ius civile, quasi ius proprium ipsius civitatis: quod vero naturalis ratio inter omnes homines constituit, id apud omnes peraeque custoditur vocaturque ius gentium, quasi quo iure omnes gentes utuntur." Digesto, 1, 1, 9. (IUSTINIANUS IMPERATOR. Corpus Iuris Civilis. ed. Krueger e Mommsen. Berlim: Weidmann, 1908).

  7. "Ius gentium est, quo gentes humanae utuntur, quod a naturali recedere facile intellegere licet, quia illud omnibus animalibus, hoc solis hominibus inter se commune sit." (Ibidem, 1, 1, 1, 4).

  8. Cf. BARCIA TRELLES, Camilo. Francisco Suárez: les théologiens espagnols du XVIe siècle et l’école moderne du Droit International. Recueil de Cours de l’Académie de Droit International de Le Hague, 1933, n. 1, t. 43, Paris: Sirey, p. 424.

  9. "Ius gentium est sedium occupatio, aedificatio, munitio, bella, captivitates, servitutes, postliminia, foedera pacis, indutiae, legatorum non violandorum religio, conubia inter alienigenas prohibita. Et inde ius gentium, quia eo iure omnes fere gentes utuntur." (ISIDORUS HISPALENSIS EPISCOPUS. Etymologiarum sive Originum Libri XX. ed. W. M. Lindsay. Oxford: Claredon Press, 1911. V, VI).

  10. Tratava-se da Retórica, considerada uma verdadeira vir civilis, uma virtude cidadã. A Lógica destinava-se somente à filosofia especulativa e à Teologia, que era a magna ciência. Santo Tomás, v.g., insere esta, consoante a conhecida gradação do conhecimento exposta pelo Estagirita no capítulo I do livro I da Metafísica, no cume da hierarquia, pois seria uma disciplina mais especulativa do que prática e, ainda, superior às demais. Cabe lembrar que o próprio Aristóteles havia estabelecido a Metafísica no topo da hierarquia, mas ela se chama de Metafísica somente quando aborda o ens commune; "‘filosofia primera’, en cuanto considera las causas primeras de las cosas; ‘teologia’, en cuanto considera las sustancias que no tienen materia, Dios, etc" (SCIACCA, Michele. Perspectiva de la metafisica en Sto. Tomas. Madrid: Speiro, 1976. p. 50). É o tríplice aspecto de uma única disciplina. Todavia, as ciências práticas, como a Ética e o Direito, que visam o bem viver, não são expressas de acordo com os cânones da Lógica formal, mas conforme outra lógica que procura o convencimento e a persuasão: a Retórica e a Tópica.

  11. Cf. WIJFFELS, Alain. Early-Modern Literature on International Law and the Usus Modernus. Grotiana, v. 16-17, 1995-1996, p. 39.

  12. Cf. BASTIT, Michel. Naissance de la loi moderne: la pensée de la loi de saint Thomas à Suarez. Paris: Presses Universitaires de France, 1990. p. 163.

  13. Cf. VILLEY, Michel. Le Droit et le droit de l’Homme. 2.ed. Paris: Presses Universitaires de France, 1990. p. 125.

  14. "Uno modo, secundum absolutam sui considerationem: sicut masculus ex sui ratione habet commensurationem ad feminam ut ex ea generet, et parens ad filium ut eum nutriat. Alio modo aliquid est naturaliter alteri commensuratum non secundum aliquid quod ex ipso consequitur: puta proprietas possessionum." (AQUINO, Santo Tomas de. Suma Teologica. Texto latino de la edición crítica Leonina. Trad. Francisco Barbado Viejo, O.P. 2. ed. Madrid: Biblioteca de Autores Cristianos, 1947. Tomo VIII. 2-2 q.57 a.3).

  15. "(...) lex quaedam regula est et mensura actuum, secundum quam inducitur aliquis ad agendum, vel ab agendo retrahitur (...)"(AQUINO, Santo Tomás. Op. Cit., 1-2 q. 90 a.1).

  16. "Unde inquantum habet de iustitia intantum habet de virtute legis. In rebus autem humanis dicitur esse aliquid iustum ex eo quod est rectum secundum regulam rationis. Rationis autem prima regula est lex naturae, ut ex supradictis patet. Unde omnis lex humanitus posita intantum habet de ratione legis, inquantum a lege naturae derivatur" (AQUINO, Santo Tomas de. Op. Cit., 1-2 q. 95 a. 2).

  17. "Sed sciendum est quod a lege naturali dupliciter potest aliquid derivari: uno modo, sicut conclusiones ex principiis; alio modo, sicut determinationes quaedam aliquorum communium. Primus quidem modus est similis ei quo in scientiis ex principiis conclusiones demonstrativae produnctur. Secundo vero modo simile est quod in artibus formae communes determinantur ad aliquid speciale: sicut artifez formam communem domus necesse est quod determinet ad hanc vel illam domus figuram." (AQUINO, Santo Tomas de. Op. Cit., 1-2 q.95 a.2).

  18. "Ad primum ergo dicendum quod ius gentium est quidem aliquo modo naturali homini, secundum quod est rationalis, inquantum derivatur a lege naturali (...). Distinguitur tamen a lege naturali, maxime ab eo quod est omnibus animalibus commune." (AQUINO, Santo Tomas de. Op. Cit., 1-2 q.95 a.4).

  19. Cf. AQUINO, Santo Tomas de. Op. Cit., 1-2 q. 94 a.2.

  20. "(...) aunque ese arbitrio no sea el de un poder particular o de una sociedad concreta, sino, en cierto sentido, de toda la humanidad, de todas las gentes" (SANTIAGO RAMIREZ. Introducción a las cuestiones 95-97. AQUINO, Santo Tomas de. Op. Cit. Tomo VI, p. 147). Adiante, o autor esclarece a razão pela qual Santo Tomás se valeu do termo "positivo" para designar o Direito das Gentes: "Al suponer una intervención de la razón discursiva para deducir lo que no aparece inmediata y absolutamente a la inteligencia, el derecho de gentes tiene algo de positivo, pero tomando el término positivo en un sentido muy amplio, que no es usual en la terminología teológica y en el pensamiento jurídico atual. El derecho de gentes está constituído por las conclusiones deducidas de los primeros principios, absolutamente evidentes, de la ley natural. Hay, pues, un positivo esfuerzo, aunque muy fácil, para deducir y dictaminar esas conclusiones, que están muy próximas a los principios y por eso se hallan al alcance de todas las gentes . Pero la fuerza o vigor de obligación, en esas conclusiones, viene del mismo derecho natural, que substancialmente contienem." (grifo no original. p. 148).

    Assine a nossa newsletter! Seja o primeiro a receber nossas novidades exclusivas e recentes diretamente em sua caixa de entrada.
    Publique seus artigos
  21. São Paulo, na Epístola aos Romanos (XIII,1): "Toda alma deve estar submetida às autoridades superiores; pois não há autoridade que não provenha de Deus, e as que existem, por Deus estão ordenadas [Omnis anima potestatibus sublimioribus subdita sit: non est enim potestas nisi a Deo: quae autem sunt, a Deo ordinatae sunt]."

  22. "(...) in pacifica possessione rerum et publice et privatim. Ergo omnino (nisi contrarium constet) habendi sunt pro dominis. Neque in dicta causa possessione deturbandi" (VITORIA, Francisco de. Obras de Francisco de Vitória. Relecciones Teologicas. Editadas por Teofilo Urdanoz. Madrid: Biblioteca de Autores Cristianos, 1960. De Indis, Relectio 1, 5. p. 651).

  23. "Imo cum una respublica sit pars totius orbis et maxime christiana provincia pars totius reipublicae, si bellum utile sit uni provinciae, aut reipublicae, cum damno orbis aut christianitatis, puto eo ipso bellum esse iniustum." (VITORIA, Francisco de. Op. Cit. De potestate civili, 13. p. 168).

  24. "C’est Vitoria, dit-on, qui aurait donné au concept son sens moderne: telle serait la portée de la modification qu’il apporte à la definition de Gaius en remplaçant la tournure inter omnes homines par inter omnes gentes." (HAGGENMACHER, Peter. La Place de Francisco de Vitoria parmi les Fondateurs du Droit International. In: TRUYOL SERRA, Antonio et alii. Actualité de la Pensée Juridique de Francisco de Vitoria. Bruxelas: Bruylant, 1988. p. 58).

  25. "Quod ius gentium non solum habet vim ex pacto et condicto inter homines, sed etiam habet vim legis." (VITORIA, Francisco de. Op. Cit. De potestate civili, 21. p. 191).

  26. Cumpre salientar, entretanto, que Vitória jamais menciona a expressão jus communicationis. A comunicação é um fato, um dado originário que constitui a sociedade. É por meio da comunicação que se exerce a solidariedade natural. E ela traz conseqüências normativas: é da comunicação que se deriva os direitos concretos de migração, comércio e evangelização. (Cf. TRUJILLO PÉREZ, Isabel. Alle origini dei diritti dell’uomo: i diritti della comunicazione di Francisco de Vitória. Rivista Internazionale di Filosofia del Diritto. Milão: Giuffrè, Janeiro / Março, 1997, n. 1, tomo LXXIV, IV série, p. 85).

  27. "Habet enim totus orbis, qui aliquo modo est una republica, potestatem ferendi leges aequas et convenientes omnibus, quale sunt in iure gentium." (VITÓRIA, Francisco. Op. Cit., De potestate civili, 21. p. 191).

  28. "lex quaedam regula est et mensura actuum, secundum quam inducitur aliquis ad agendum, vel ab agendo retrahitur" (AQUINO, Santo Tomás de. Op. Cit.. 1-2 q.90 a.1).

  29. Cf. SCHNEEWIND, J. B. A invenção da autonomia: uma história da filosofia moral moderna. Trad. Magda França Lopes. São Leopoldo: UNISINOS, 2001. pp. 47-51.

  30. "In quo certum imprimis est ad ferendam legem intelectum et voluntatem intervenire." (R. P. Francisci Suarez. Granatensis è Societate Jesu, Doctoriis Eximi. Tratactus de legibus, ac Deo Legislatore in decem Librus distributus. Venetiis, apud Sebastianum Coleti, 1740. I, iv, 6. As traduções para o português do livro I são extraídas de SUÁREZ, Francisco. De Legibus. Livro I. Da Lei em Geral. Trad. Luís Cerqueira. Lisboa: GEOPOLIS-UCP, Tribuna, 2004. p. 222).

  31. Cf. SUÁREZ, Francisco. Op. Cit.. I, 3, 18.

  32. Cf. SUÁREZ, Francisco. Op. Cit.. III, 12, 17.

  33. Cf. SUÁREZ, Francisco. Op. Cit.. II. Additiones Suarecii ad ius gentium, 1.

  34. "Nihilominus ut illae communitates sese mutuo iuvare et inter se in iustitia et pace conservari possent (quod ad bonum universi necessarium erat) oportuit ut aliqua communia iura quasi communi foedere et consensione inter se observarent" (Ibidem, 3).

  35. Cf. COSTE, René. Morale Internationale: l’humanité a la recherche de son ame. Tournai (Bélgica): Desclée & Co., 1964. p. 65.

  36. Cf. HAGGENMACHER, Peter. Grotius and Gentili: a reassessment of Thomas E. Holland’s inaugural lecture. In: BULL, Hedley; KINGSBURY, Benedict; ROBERTS, Adam (ed.). Hugo Grotius and International Relations. Oxford, New York: Oxford University, Clarendon Press, 2002.

Assuntos relacionados
Sobre o autor
Paulo Emílio Vauthier Borges de Macedo

Professor Adjunto de Direito Internacional Público (UERJ e UFRJ).

Como citar este texto (NBR 6023:2018 ABNT)

MACEDO, Paulo Emílio Vauthier Borges. O Direito das Gentes: entre o direito natural e o direito positivo. Revista Jus Navigandi, ISSN 1518-4862, Teresina, ano 13, n. 1852, 27 jul. 2008. Disponível em: https://jus.com.br/artigos/11542. Acesso em: 6 mai. 2024.

Publique seus artigos Compartilhe conhecimento e ganhe reconhecimento. É fácil e rápido!
Publique seus artigos